Na przestrzeni ostatnich lat w Polsce ustaje ponad 200 tysięcy małżeństw rocznie, w tym około 70 % w wyniku śmierci współmałżonka, a 30 % w wyniku rozwodu.

Aby Sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód pomiędzy małżonkami musi nastąpić zupełny i trwały rozkład pożycia. Rozwód jest jednak niedopuszczalny, jeżeli w wyniku orzeczenia rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, albo jeżeli z innych powodów orzeczenie rozwodu okazałoby się sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W ten sposób określono katalog przesłanek pozytywnych i negatywnych orzeczenia rozwodu, co oznacza, iż jest ono dopuszczalne tylko wtedy, gdy zachodzi przesłanka pozytywna, a brak jest przesłanek negatywnych.

Kluczowe przepisy:

Art. 23 k.r.o. Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.

Art. 27 k.r.o. Oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.

Art. 56 § 1 k.r.o. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.

§ 2. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

§ 3. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Art. 316 § 1 k.p.c. Po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy.

 

Zupełny i trwały rozkład pożycia – przesłanka pozytywna

Z analizy powyższych przepisów wynika, iż orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne, gdy sąd ustali, że pożycie małżeńskie uległo trwałemu i zupełnemu rozkładowi, a nie stwierdzono przesłanek negatywnych. Decydującym jest istnienie rozkładu pożycia w dacie zamknięcia rozprawy.

 Stan zupełności i trwałości muszą występować łącznie, co oznacza, iż stwierdzenie tylko zupełnego, lub tylko trwałego rozkładu pożycia nie daje podstaw do uwzględnienia powództwa o rozwód.

Rozkład pożycia małżeńskiego jest nierozerwalnie związany z wykonywaniem obowiązków małżeńskich określonych w art. 23 k.r.o. – małżonkowie obowiązani są do wspólnego pożycia, wierności, wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny. Wspólne pożycie polega na wzajemnym pozytywnym stosunku uczuciowym małżonków, szacunku, zaufaniu, szczerości, lojalności, wyrozumiałości, na respektowaniu osobistych cech małżonka, uwzględnianiu jego osobistych potrzeb oraz gotowości do ustępstw i kompromisów (tak w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 741/00).

Więcej na temat obowiązków małżeńskich przeczytasz tutaj.

Zupełny rozkład pożycia małżeńskiego to zerwanie wszelkich więzi – duchowej, materialnej i fizycznej – pomiędzy małżonkami.

Wspólnota fizyczna to utrzymywanie stosunków płciowych i nawet sporadyczne stosunki fizyczne między małżonkami najczęściej wskazują, że rozkład pożycia nie jest jeszcze zupełny. Wspólnota gospodarcza to nic innego jak wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego, z czym łączy się wspólne zamieszkiwanie. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy (wyrok z dnia 25 sierpnia 1982 r., sygn. akt III CRN 182/82), ustanie wspólnoty fizycznej lub gospodarczej nie jest w każdym przypadku objawem rozkładu pożycia, bowiem wynikać ono może z okoliczności niezależnych od małżonków lub z ich wspólnych uzgodnień, a więc tzw. okoliczności życiowych, np. choroba małżonka skutkująca ustaniem współżycia seksualnego, pobyt w szpitalu, długotrwały wyjazd służbowy, praca zarobkowa małżonków w miejscowościach odległych od siebie skutkujące rozłączeniem małżonków.

            Brak wspólnoty duchowej jest jednak zawsze objawem rozkładu pożycia.

 

Sąd Najwyższy wskazał, iż ustanie któregokolwiek z elementów więzi łączącej małżonków należy uznać za objaw rozkładu pożycia, co nie przesądza o jednak o stopniu jego rozkładu. Do stwierdzenia, że pomiędzy małżonkami doszło do ustania wspólnoty duchowej nie jest konieczne istnienie wrogich lub niechętnych stosunków. Dla istnienia małżeństwa istotna jest nie jakakolwiek więź duchowa, a więź charakterystyczna tylko dla wspólnoty małżeńskiej, opierająca się na wzajemnej miłości, szacunku, akceptacji. Ustanie więzi materialnej najczęściej przejawia się nieprowadzeniem wspólnego gospodarstwa domowego, przy czym o istnieniu tej więzi nie decyduje zamieszkiwanie w jednym domu czy mieszkaniu. Sąd Najwyższy uznał, iż w przypadku, gdy przy braku więzi fizycznej i duchowej pozostały niektóre elementy więzi materialnej, rozkład pożycia może być uznany za zupełny, jeśli utrzymanie tych elementów jest wywołane szczególnymi okolicznościami, np. gdy sytuacja finansowa małżonków nie pozwala na oddzielne zamieszkanie. Ustanie więzi fizycznych postrzegać należy bezwzględnie, co oznacza, iż jeżeli małżonkowie obcują cieleśnie, przy założeniu pełnej obustronnej dobrowolności, nie można ustalić, iż rozkład pożycia jest zupełny, nawet jeśli pozostałe więzi są zerwane.

Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (np. uchwała z dnia 28 maja 1955 r., sygn. akt I CO 5/55) Do uznania, że rozkład pożycia jest trwały, nie jest konieczne stwierdzenie, że powrót małżonków do pożycia jest bezwzględnie wyłączony. Wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Z natury rzeczy dla oceny trwałości rozkładu decydujące znaczenie ma upływ czasu, jednakże nie ma on znaczenia absolutnego.

Istnienie zupełnego rozkładu pożycia przy jednoczesnym braku przesłanki trwałego rozkładu związku jest wystarczającą przesłanką dla orzeczenia separacji, jednakże żądanie orzeczenia rozwodu zostanie oddalone, z uwagi na niespełnienie przesłanki trwałości rozkładu pożycia. Powyższe nie wyklucza jednak możliwości ponownego złożenia pozwu o rozwód z powołaniem się na nowe okoliczności, np. upływ dostatecznie długiego czasu, zaś bierne zachowanie się małżonka w czasie dodatkowego okresu może być ocenione jako opuszczenie drugiego współmałżonka i być dowodem winy.

Negatywne przesłanki rozwodu

Jeżeli na skutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci orzeczenie rozwodu jest niemożliwe. W tożsamy sposób chronione jest dobro dzieci wspólnie przysposobionych przez obydwoje małżonków oraz dziecko jednego z nich przysposobione przez drugiego.  Wyłączone spod tej oceny są dzieci pełnoletnie, choćby nie były jeszcze samodzielne i pozostawały pod faktyczną opieką rodziców, małoletnie dzieci jednego z małżonków, małoletnie dzieci faktycznie wychowywane wspólnie przez małżonków. Oczywistym jest, iż orzeczenie rozwodu nigdy nie jest obojętne dla dzieci, jednak chodzi tu zasadniczo o wybór „mniejszego zła” i w tym znaczeniu rozwód jest niemożliwy wtedy, gdy w następstwie rozwodu gwarancje prawidłowego rozwoju dziecka będą znacząco mniejsze, niż gdyby rozwodu nie orzeczono. Sąd Najwyższy wskazał, że pojęcie dobra dziecka wymaga każdorazowego zbadania sytuacji dzieci z punktu widzenia zaspokajania ich potrzeb majątkowych i niemajątkowych po rozwodzie. Należy również ocenić, czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi emocjonalnej dziecka z rodzicem z którym nie będzie ono zamieszkiwać w stopniu, który wpłynie negatywnie na wykonywanie przez tego rodzica obowiązków rodzicielskich. Z drugiej strony należy brać także pod uwagę, istniejące pomiędzy małżonkami napięcie, które stwarza niekorzystne warunki dla życia i rozwoju dzieci.

Mimo istnienia trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego nie można orzec rozwodu, jeśli jego żądanie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Powyższa regulacja pozwala pogodzić przepisy prawa z imperatywami moralnymi i dobrymi obyczajami. Omawiane pojęcie oceniać należy zawsze w doniesieniu do konkretnego stanu faktycznego i wskazanie jego definicji jest w zasadzie niemożliwe.

Trzecią i ostatnią przesłanką negatywną jest żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego. Od powyższej zasady prawo przewiduje wyjątki – gdy małżonek niewinny wyraża zgodę na rozwód, oraz gdy odmowa zgody jest przy uwzględnieniu okoliczności danej sprawy sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Z taką sytuacją mamy do czynienia wówczas, gdy małżonek niewinny kieruje się nagannymi motywami, jak zemsta, nienawiść, szykana, lub też, gdy w danych okolicznościach nie ma podstaw do przyjęcia, że orzeczenie rozwodu może wywołać negatywne skutki społeczne.